Ontwerpen met de omgeving

Een heldere opdracht, een representatieve groep belanghebbenden, een architect die feeling heeft met ontwerpprocessen, goede spelregels: allemaal elementen die belangrijk zijn voor een goed ontwerpproces met de omgeving. Joris Gouman heeft namens de provincie Zuid-Holland het ontwerpproces van een viaduct begeleid binnen het project R-Net corridor Leiden-Katwijk-Noordwijk en vertelt in deze aflevering meer over zijn ervaringen.

Visualisaties van het nieuwe Broekwegviaduct, waar Joris in de aflevering over vertelt:

Transcript aflevering

Carlijn: Welkom bij een nieuwe aflevering van Omgevingsmanagement, de podcast. Mijn naam is Carlijn Bergshoeff en vandaag is mijn gast Joris Gouman. Welkom, Joris.

Joris: Dankjewel.

Carlijn: Wil je wat meer vertellen over jezelf?

Joris: Nou, ik ben omgevingsmanager, dat zal je niet verbazen gezien het onderwerp van je podcast. Ik ben, ik meen, acht jaar geleden begonnen bij Rijnland als omgevingsmanager.

Carlijn: Bij het hoogheemraadschap?

Joris: Bij het hoogheemraadschap van Rijnland. Eigenlijk niet helemaal. Ik was daarvoor procesleider en ik heb daarvoor nog wat klusjes en baantjes gehad bij Rijnland, maar op een gegeven moment vanuit het proces leiderschap ben ik omgevingsmanager geworden voor projecten. Dat heb ik, denk ik, een jaar of zes gedaan, of vijf, en toen ben ik overgegaan naar DHM infra en na een jaar ben ik daar gestopt en ben ik voor mezelf begonnen.

Carlijn: Wat leuk! En het project waar je nu zit, waar we het vandaag over gaan hebben, dat is R-NET corridor Leiden-Katwijk?

Joris: Leiden-Katwijk-Noordwijk heet het nog formeel, ja. Dus dat is een R-net corridor. Dat wil zeggen: Het is een busbaan en die moet gaan lopen vanaf Valkenburg Oost, parallel aan de N206 langs Valkenburg, door de Katwijkse Duinvallei en dan aansluiten op de Zeeweg in Katwijk. En het project houdt dan nog verder in dat wij daar een aantal haltes of hubs gaan realiseren, fietspaden gaan aanleggen, een viaduct, een fietstunnel en nog veel groen ook en een geluidscherm. Dus het is een redelijk veelzijdig project.

Carlijn: Ja, en wat ik leuk vind, je hebt natuurlijk best wat ervaring met ontwerpprocessen begeleiden. Dat heb je al opgedaan bij Rijnland en dat is eigenlijk ook waar ik het vandaag met je over wil hebben voor dit project. Ja, dus wil je wat vertellen over dat ontwerpproces? Wat ging jullie met de omgeving ontwerpen?

Joris: Dat gaat om een viaduct voor langzaam verkeer. Die moet over de N206 komen. Er wordt, zoals je misschien weet, een nieuwe wijk gebouwd bij Valkenburg. Op het oude vliegveld. Valkenhorst gaat dat heten. Volgens mij één van de grootste woningbouwlocaties van Nederland. 5600 woningen moeten daar komen, geloof ik. Ja, heel veel. Die mensen moeten ook ergens heen kunnen. Vandaar ook de busbaan en een viaduct naar het oude dorp Valkenburg, dat aan de andere kant van de N206 ligt. Dat wordt dan toegankelijk voor voetgangers, fietsers en brommers, etcetera.

Carlijn: En dat viaduct, dat gingen jullie dus ontwerpen samen met de omgeving. En ik begreep dat dat viaduct dan weer een beetje een vreemde eend in de bijt is, want hij komt niet in beheer bij de provincie later.

Joris: Dat klopt, dat is iets wat we op verzoek van de gemeente Katwijk gaan doen. Valkenburg is onderdeel, net zoals Rijnsburg, van de gemeente Katwijk tegenwoordig. En de gemeente heeft gevraagd van: Nou, als jullie daar toch aan de slag gaan, kun je dan ook dit viaduct realiseren, want wij hebben dat nog in de planning staan en het zou mooi uitkomen als dat gelijk af is, als de busbaan er ook ligt. Dus zodoende.

Carlijn: Ja, wat ik altijd spannend vind... Kijk, ontwerpprocessen dat is superleuk, hé. Maar wat ik altijd spannend vind, is dan van: Goh, hoe kom je tot iets dat uiteindelijk ook echt gerealiseerd kan worden? Dus, ja, ik heb een hekel managementtaal, maar je moet de kaders goed scheppen van je ontwerpproces. Dat lijkt me extra complex als je niet alleen je eigen organisatie daarachter hebt, maar het eigenlijk ook nog voor een andere organisatie doet. Dus hoe heb je dat van tevoren zo geregeld of ingestoken dat de uitkomsten van je ontwerpproces ook echt gebruikt konden worden?

Joris: Ja, daar hebben we eigenlijk voorafgaand aan het ontwerpen zelf ook weer een heel aantal stappen in genomen. We hebben ons eerst zelf de vraag gesteld: Hoe willen we dit gaan ontwerpen? Gaan we gewoon architect inhuren en vragen om iets te maken, of willen we daar iets bijzonders van maken? Nou, als je iets bijzonders kan maken, dan doe je dat natuurlijk, dan wil je dat veel liever. Plus, ik had goede ervaringen bij Rijnland met de ontwerpen met de omgeving. Daar heb ik heel veel enthousiasme gezien, dus toen hebben we gezegd van: Nou, dat gaan we hier ook gewoon doen. Maar ja, dan moeten we inderdaad wel heel goed de kaders hebben, want als we zo'n proces gaan doorlopen met allemaal omwonenden, dan wil je niet dat je met zijn allen daar keihard enthousiast aan werkt en dat je aan het eind moet zeggen: Oh, wacht even, we hebben iets over het hoofd gezien. Wat we hebben gemaakt, kan helemaal niet. Dus we hebben daar inderdaad een flinke voorbereiding in gehad. En dan moet je denken aan de "usual suspects", kabels en leidingen, flora en fauna, niet gesprongen explosieven, bestemmingsplan, etcetera. We hebben alles gecheckt en doorlopen en daaruit bleek dat daar inderdaad een viaduct gerealiseerd kon worden. En dan kom je natuurlijk bij een iets minder statische omgeving, je eigen interne organisatie, maar ook - zoals je net inderdaad al hebt benoemd - de Katwijkse interne organisatie. Dus daar hebben wij eerst aardig wat gesprekken mee moeten voeren. Waar moet een viaduct aan voldoen? Hij komt over de N206. Nou ja, de provincie, als beheerder en eigenaar van de N206, stelt daar wel allemaal eisen aan. Wat zijn de mogelijkheden, wat zijn de onmogelijkheden? En je kan je ook bedenken bijvoorbeeld dat de welstand van de gemeente Katwijk dan mee moet worden genomen, want die ga je ook nog ergens in je vervolgstappen tegenkomen. Dus daar hebben we ook gesprekken mee gevoerd en uiteindelijk in samenspraak bleken zij een stadsbouwmeester te hebben. In samenspraak met de stadsbouwmeester hebben we afgesproken dat hij ook bij het ontwerpproces betrokken is.

Carlijn: Oh, dat is een mooie.

Joris: Ja, dus hij zat gewoon in de zaal en kon meepraten. Ze konden ook het proces volgen en zien hoe we tot een ontwerp gekomen zijn.

Carlijn: Ja, dus het was niet dat de gemeente helemaal buitenspel stond tijdens het ontwerpproces. Ze zijn echt ook gewoon aangehaakt gaandeweg.

Joris: Ja, klopt.

Carlijn: Ook degene die daar wat mee moesten of moesten goedkeuren.

Joris: Ja klopt heel sterk. En Katwijk had ook een eigen projectteam voor ons project en die mensen zijn ook betrokken, daar hebben we gewoon een ontzettend goede samenwerking mee gehad. Dus dat was heel prettig, ja.

Carlijn: Nou leuk, echte "best practice" dus.

Joris: Ja.

Carlijn: Hé, en dan zo'n ontwerpproces: Daar speelt een architectenbureau, neem ik aan, ook een hele grote rol in. Ik bedoel, dat doe je niet alleen vanuit de opdrachtgevers zijde. Dus ja, hoe ben je aan de architect gekomen die je hierin ondersteunde?

Joris: We hebben Stijn Koole benaderd van Bosch Slabbers. Hij was landschapsarchitect voor de Rijnlandroute, de N206, een project dat nu speelt daar en wat verdiept wordt aangelegd. En onze projectmanager had goede contacten met hem, dus we hebben hem gevraagd. Dat is ook wel goed om te bedenken, denk ik, als je met zoiets start, dat je ook je architect goede instructies meegeeft en ook eens bij je architect polst van: Staat 'ie hiervoor open? Want een grappige anekdote is wel: Wij vertelden dit aan een andere architect vooraf, die we absoluut niet van plan waren om in te huren, hoor. Maar we vertelden dit verhaal, dat we dit zo gingen aanvliegen en die reageerde heel verontwaardigd. Dat was er denk ik één van de oude school, die zei: Ja, als je dat gaat doen, met mensen ontwerpen, krijg je allemaal RTL-4 ontwerpen en daar daar zit niemand op te wachten. Dus wij dachten: Oké, we moeten wel even een goed gesprek voeren als we eenmaal echt een architect gaan betrekken. En dat was Stijn. Stijn heeft op zijn beurt weer Michel Heesen van Zwart Jansma betrokken als architect. Dus we hadden een landschapsarchitect en een architect aan boord en die zijn dat proces gaan trekken.

Carlijn: En als je dan zegt: Je moet goede instructies geven, want je wil niet met een RTL-4 ontwerp eindigen. Dat begrijp ik allemaal. Maar wat versta jij onder goede instructies?

Joris: Ja, misschien even eerst... Kijk, wij waren niet bang voor een RTL-4 ontwerp. We dachten dat die architect die dat zei gewoon een beetje van de oude school was, zoals ik net zei. Dus daar waren we niet bang voor. We dachten alleen wel: We moeten kijken of we een architect hebben die dit ook echt wil en niet iemand die denkt: Oh, ja, ik ga daar zitten, vier avonden met een groep en dan uiteindelijk doe ik gewoon waar ik zelf zin in heb. Dat risico heb je wel een beetje als je iemand betrekt die daar op een andere manier naar kijkt. Dus we hebben echt eerst goed gesproken van: Hebben we hier hetzelfde beeld bij van wat we hier gaan doen?

Carlijn: Dus je tip is met name, denk ik, dan om te kijken van: Goh, is een architect omgevingssensitief en heeft die ook echt affiniteit met ontwerpprocessen begeleiden, samen met omwonenden.

Joris: Exact ja, en hoe ziet die dat? Nou, en Stijn had er wel best wel heel wat ervaring al mee in andere projecten. Dus ja, dat klonk heel goed en uiteindelijk hadden we daar allemaal heel veel zin in. Ja.

Carlijn: Ja, leuk. Dus je hebt de opdrachtgever, je hebt de eigenaar, je hebt de architect en dan heb je het belangrijkste nodig: de omwonenden die echt in de ontwerpgroep zitting gaan nemen. Hoe heb je die geselecteerd of gevonden?

Joris: Eigenlijk zoals omgevingsmanagers altijd de mensen vinden, via informatieavonden. We hebben een informatieavond georganiseerd in Valkenburg en dat ging én om de start van ons project én om het werven van mensen. Daar staken een aantal mensen hun hand op. Nou, hartstikke fijn, die wilden wel meedoen. We hadden zelf bedacht: We willen een mannetje of vijftien. We hebben een goede zaal, die kunnen we in twee groepen verdelen. Dan kunnen beide architecten aan de slag. Dat was een beetje waar we naar streefden. Toen hebben nog een advertentie gezet in een lokaal krantje - of nou ja, "krantje", ik geloof dat Katwijk 60.000 inwoners heeft, dus een lokale krant - en we hadden zelf ook nog een aantal partijen op het oog die we heel graag erbij wilden hebben, zoals de fietsersbond, het gehandicapten platform, BPD, dat is de projectontwikkelaar die met Valkenhorst aan de slag gaat, daar hadden we natuurlijk raakvlakken mee. Dus we hadden zo een aantal partijen geselecteerd die we er graag bij wilden hebben en die we ook persoonlijk hebben uitgenodigd.

Carlijn: Ja, mooi, want wat ik altijd een beetje de valkuil vind, als je op een informatieavond mensen vraagt, is dat je een beetje de "usual suspects" krijgt of een niet representatief beeld van de omgeving. Dus even plat gezegd, een paar pensionado's die misschien wel heel betrokken zijn...

Joris: Ja, de gemiddelde leeftijd is hoog meestal.

Carlijn: ... en heel veel weten, maar niet per se een een representatieve afspiegeling zijn van de achterban, van het gebied erachter.

Joris: Ja klopt, en daarom hebben we ook bepaalde partijen echt gericht uitgenodigd, omdat we die belangen zeker geborgd wilden hebben. Ja, wat altijd natuurlijk het dilemma is met dit soort dingen - en dat is ook met informatieavonden - is dat de jongere ouders bijvoorbeeld het druk zat hebben. Die zijn allang blij dat ze een avondje vrij hebben en die zitten niet zo heel erg te wachten, statistisch gezien, op jouw informatieavond. Dus die zijn inderdaad moeilijk aan boord te krijgen. Dat klopt. Maar ja, we hadden daar misschien toch wel geluk mee. We hadden denk ik een vrij brede groep. Ja.

Carlijn: Ja, leuk, en dan heb je dus iedereen te pakken. Hoe zagen die avonden eruit, praktisch gezien?

Joris: Praktisch gezien inderdaad: Ik heb dat begeleid, als omgevingsmanager dan. Ik had een heel draaiboek gemaakt. Dat heb ik eerst nog eens een keer aan alle partijen voorgelegd. Zoveel avonden gaan we doen, dit gaan we doen per avond en dan komen we daar uit en dan moeten we hier een schetsontwerp hebben liggen. Dus zo heb ik hem helemaal uitgeschreven en zo hebben we hem ook helemaal uitgelegd aan de mensen. Dus we hebben de mensen eigenlijk bij de hand genomen. Op de eerste avond hebben we helemaal uitgelegd wat we gaan doen met zijn allen, ook bijvoorbeeld dat hele verhaal van kabels en leidingen, flora en fauna. Het is voor mensen belangrijk dat ze weten wat de kaders zijn waarbinnen gewerkt kan worden. Hé, toch wel, ja, dat is heel belangrijk om misverstanden te komen.

Carlijn: Haha, dat is ook belangrijk, natuurlijk. En dat ze niet met oplossingen komen die eigenlijk niet kunnen.

Joris: Nee, of dat je in ieder geval kan verwijzen van: Ja, weet je nog wat we vertellen over kabels en leidingen, dat geldt dus hier. Dus dat hebben we heel uitgebreid in de eerste sessie besproken. Dat vinden mensen ook heel leuk, want het gaat over hun eigen gebied. Dus ja, ze komen ook allemaal dingen te weten die ze eigenlijk niet wisten. Ze wonen daar, maar ja, een heleboel zaken gaan ook aan je voorbij kennelijk dan in zo'n omgeving. En wat heel belangrijk was wat ik heb gedaan, is procesafspraken maken met de mensen. Dat hebben we ook in de eerste sessie gedaan.

Carlijn: Aan wat voor afspraken moet ik dan bijvoorbeeld denken?

Joris: Ik introduceerde dat dan maar van: Ja, sorry dat ik een beetje schools moet worden, maar we gaan nu echt afspraken maken. Wij zijn het team met zijn allen die hier zitten, wij gaan het doen, we kunnen niemand dwingen, maar we vinden het wel fantastisch als jullie iedere avond dat we dit organiseren weer komen, want dan hebben we het vaste ontwerpteam en dat zijn jullie. Hé, ik heb ze ook een beetje belangrijk gemaakt en dat begrepen ze ook gelukkig. Maar ook andersom: Dit is het. Wat je wel eens ziet bij dit soort events, is dat mensen dan op een gegeven moment denken - hartstikke positief, natuurlijk - van: Ja, ik vond het zo gezellig. Volgende keer neem ik mijn buren ook mee en dat is hartstikke mooi en lief en attent, maar toch...

Carlijn: De coach wil geen onverwachte invallers in zijn team.

Joris: Ja, zoiets, want je kunt je natuurlijk voorstellen, als je daar met een hele groep mensen net in de vorige sessie heb afgesproken dat het viaduct blauw wordt en er komt een nieuw iemand bij die zegt "Ja, maar ik wil hem geel hebben", dat je dan misschien wel stappen terug moet gaan doen in je proces. Dat wil je voorkomen. En op een gegeven moment kennen mensen elkaar, ze weten wat ze van elkaar kunnen verwachten, ze kennen de architecten en je weet niet wat een nieuw iemand nog gaat inbrengen. Dus dat is wel iets waar je echt heldere afspraken over maakt, ja.

Carlijn: Ja, mooi. En dan het resultaat. Wat is er uit de sessies gekomen?

Joris: Het resultaat was een prachtig viaduct, uiteraard. Wat gewoon ontzettend gaaf is om te zien, is dat er een enorme dynamiek in die groep zat. Wat ook grappig is om te vertellen: We hadden dus alles uitgerold daar, allemaal tekenvellen met plattegronden en mensen konden lekker aan de slag gaan. Dat deed dus niemand. Iedereen zat een beetje om zich heen te kijken. We zeiden van: We gaan nu ontwerpen na al die introductie en procesafspraken. En de eerste vraag die de architect stelde, was: Mensen, wat willen we hier? Willen we iets groots optuigen, echt een iconisch iets in het landschap? Of willen we een ingetogen ontwerp dat meer opgaat in het landschap? En dat werd dus het laatste en er is een beetje gesproken over vormen en zo. En toen zei de architect van: Nou, mensen, we gaan nu ontwerpen dan met zijn allen. Ja, dat vonden ze wel eng.

Carlijn: Wat maakte dat het eng was?

Joris: Ja, misschien toch ineens dat mensen moeten gaan tekenen. Dat doen ze normaal nooit. Er lagen overal stiften, potloden, je kon alles doen wat je wil. Alle kleuren waren aanwezig. Maar dat werkte dan weer niet zo. Dus toen waren we ook blij dat we twee groepen hadden met allebei één van de architecten aan het hoofd. Nou, en die ging je dan tekenen en dan durfde mensen wel te zeggen: Ja, dit moet iets meer zus, dat moet iets meer zo. Dan ga je praten over materiaalgebruik, over kleuren, over veel groen of niet. Dat soort zaken komen allemaal aan bod. En wat je zag is dat er enorm enthousiasme in de groep zat, ook bij de architecten. Iedereen ging zowat zweven tijdens zo'n sessie. Dat was gewoon heel gaaf om mee te maken. Er zat een heel mooie dynamiek in. Dus dat werkte heel goed en dat heeft ook echt, ja, een prachtig ontwerp opgeleverd. En ik zal - ik weet niet of dat kan, dat je die in de in de shownotes zet - een plaatje daarvan nog aanleveren.

Carlijn: Ja, dat kan.

Joris: Dat is altijd leuk om te laten zien. Het is een heel mooi ontwerp geworden, met veel houten panelen, wat aansluit op wat er bij de Tjalmaweg is ontworpen en wat een heel rustgevend en natuurlijk beeld geeft binnen de omgeving die er straks gaat liggen, want er wordt ook veel groen omheen ontworpen. En ja, architecten kunnen dat veel beter verwoorden dan ik. Dus daar moet mijn vingers niet aan branden. Maar het is gewoon prachtig geworden.

Carlijn: Het is gewoon heel mooi geworden.

Joris: Ja, zeker.

Carlijn: Ja, en wat dan jammer is wat de luisteraars niet kunnen zien, maar je kijkt echt heel stralend als het over het resultaat gaat, dus dat is heel mooi. En ik kan me zo voorstellen, als iedereen dat gevoel heeft, dat jij nu heel veel ambassadeurs hebt voor je nieuwe viaduct, voor je project dus ook.

Joris: Ja, dat hoop je. Dat is denk ik ook zo. We wilden ook graag een filmpje opnemen hierover en dan waren mensen zeker bereid om daarover te komen praten. En wat natuurlijk ook leuk is, is dat je ook anderen aanspreekt. Dus bijvoorbeeld bestuurders van de gemeente vonden het ook heel gaaf dat we dit aan doen waren en wilden ook een praatje komen houden, wilden de groep graag bedanken, want ze waren heel blij met het ontwerp dat er was gekomen. En met zo'n verhaal ga je ook heel makkelijk naar een gemeenteraad die uiteindelijk zo'n ontwerp moet goedkeuren, tenminste in dit geval dan is daarvoor gekozen. Daar kun je nog over twisten of dat moet, hé, want je hebt welstand etcetera, maar goed, dat verhaal laten van buiten beschouwing. Maar daar werd ook enthousiast op gereageerd, dus je hebt inderdaad ineens heel veel ambassadeurs voor een ontwerp dat je gemaakt hebt en een proces dat je hebt doorlopen. Ja.

Carlijn: Ja, heel leuk om te horen. Ik eindig de podcast altijd met tips voor andere omgevingsmanagers. Welke tip heb jij?

Joris: En bedoel je dan een tip over dit onderwerp of omgevingsmanagement in het algemeen?

Carlijn: Wat jij wil.

Joris: Wat ik wil. Ik zou denken, als je zo'n proces start, zorg inderdaad dat je kaders heel helder zijn. Zorg ook dat je een kostendeskundige mee hebt lopen die je af en toe kan bevragen van: Zitten we nog in het budget? Dat is ook niet onbelangrijk. En dat je heel regelmatig nog even de thermometer erin steekt bij beheer en onderhoud, bij alle interne clubs die je moet betrekken bij zo'n proces.

Carlijn: Nou, dat lijkt me een hele goede, een mooie afsluiter. Dank je wel voor je verhaal, Joris. Ik vond het echt heel leuk om te horen.

Joris: Dankjewel, graag gedaan.

Carlijn: En voor de luisteraars: Bedankt voor het luisteren. Mocht je het leuk vinden om meer te leren over omgevingsmanagement, de volgende cursussen zijn op 21 februari en 17 april. Bedankt voor het luisteren.

‍